Projet de Constitution kabyle, texte en langue kabyle

ASENFAR N TMENDAWT TAQVAYLIT, S-TUTLAYT TAQVAYLIT
Projet de Constitution kabyle, en langue kabyle
Texte rendu public le 14 juin 2022, à l’occasion de la Journée de la nation kabyle et soumis au débat public pour affiner démocratiquement la version finale de la Constitution kabyle, acte fondateur du futur Etat kabyle.

Amek d-tlul tmendawt-agi ?
Tamendawt-agi tlul-ed mbeεd ugar n sin iseggasen n uxeddim d uxemmen d wemcaweṛ ideg ttikin isemnayen n yimni aqvayli. Yella-d umvaddal n tektiwin acḥal n tikkal gar-asen d Unavad Aqvayli Uεḍil d tissilwit n Unavad. Si syenna yettuɣal yal tikkelt ar yimni iwakken a d-yefk ṛṛay-is.
Aṭas n imussnawen di temsal n Wezref amendaw i d-yefkan tamuɣli-nsen di tmendawt-agi ara yilin gar ifassen n Weɣref aqvayli akken a tt-yesnerni, a d-yefk tamuɣli-s, Imi d netta i teεna temsalt ar taggara. D netta ara d-yinin, di Tmurt Taqvaylit Tamunant, ma yeqvel-itt.

TAMENDAWT
TAQVAYLIT


AGVUR

USU ……………………………………………………………………………………………..6
AZWEL I : TIGEJDA ……………………………………………………………………..16
AZWEL II : TISUDAS TIGEJDANIN ……………………………………………….21
AZWEL III : IWUNAK IFIDIṚALEN ………………………………………………..22
IXEF 1 : TAJMAΣT ……………………………………………………………………….23
IXEF 2 : AGRAW N LΣERC …………………………………………………………..25
IXEF 3 : IMNI N UWANEK AFIDIṚAL …………………………………………..26
IXEF 4 : ANAVAD N UWANEK AFIDIṚAL …………………………………….27
AZWEL IV : AWANEK AFIDIṚAL …………………………………………………28
IXEF 1 : TISSELWAYT N TAGDUDA …………………………………………….28
IXEF 2 : IMNI AFIDIṚAL ……………………………………………………………..31
DDAW YIXEF 1 : IMNI ……………………………………………………………….31
DDAW YIXEF 2 : ASINAT ……………………………………………………………32
DDAW YIXEF 3 : ASWIR …………………………………………………………….33
IXEF 3 : ASQAMU AMENDAW …………………………………………………..34
IXEF 4 : ANAVAD AFIDIṚAL ……………………………………………………….35
IXEF 5 : ASQAMU ANEΓDAM ………………………………………………….…36
IXEF 6 : ASQAMU N UWANEK ………………………………………………..…37
IXEF 7 : ASQAMU UNNIG AΓELSAN TMURT TAQVAYLIT …………..38
IXEF 8 : ASQAMU ADAMSAN, IMETTI AWENNAḌ N TMURT TAQVAYLIT……………………………………………………………………………..…..39
AZWEL V : TIFEKKIWIN N TAΓLIST …………………………………………….39
AZWEL VI : ASQAMU N TAΓWALT D ISLIẒRI ……………………………..40
AZWEL VII : TAKADIMT TAQVAYLIT …………………………………………..41
AZWEL VIII : AMIΣIWEN N TAMA D UMΣIWEN AGERAΓLAN…….41
AZWEL IX : IMTUWA, IGERΓLANEN ………………………………………….42
AZWEL X : TULLYA TMENDAWT ………………………………………………..42
TIMERNA ………………………………………………………………………………….44

USU

Si zik n zik, aɣref aqvayli iḥemmel tudert, tilelli d umεiwen. Yiss-en i yessuli idles-is n tizzya, talakt d tayri n timunent. s wazalen-a i d-injeṛ tinekkit-is, id-isvedd tugdut-is d umqadeṛ gar tudrin d laεṛac, d taddukli-s taɣelnawt.
Tama n walsan, ur itettu ara agama ; Iqvayliyen d wid yettaǧǧan, di tmizar, amur-nsen i kra yettidiren di lexla.
D tamaziɣt, tettikki di Tferka n Ugafa, ɣur-s aẓar atlantan n tegmat ukk d tmura i s-d-yezzin, win i d-yeqqaren acḥal teṭṭef di tutlayt-is tanaṣlit : taqvaylit
N wagerakal, tewwi-d annect tefka i yedles agrigi, uwday d uṛumi anida nettaf amur adelsan n tmucuha d ddyanat swayes tumenTeqvaylit.
Amεaceṛ d Ufniq di Qarṭaj idumen ma ulac 7 leqrun, asuḍu aWandal di lqern wis V, d imennuɣen iviẓantiyen di lqern wis VI, ur yelli i iveddlen di Teqvaylit.
Aɣref aqvayli iger irebbi i ddyanat ukk, si Babilun ar wAtlantan, si Taferka ddaw Anezruf ar Tewrupt, i d-yessawḍen ɣur-es. Ileqqem-itent, issers-itent, issevεed iman-is ɣef ccwal d imenɣan ɣef ddin.
D alakan, yettamen s iεessasen, s tigti n igenawen, s tinneslemt, s tihuddent, s tmasiḥt, s tussna, s war iṛebbiten. Yettqadar yal limin, ur yessexdam miḥyaf gar-asen, armi yettgalla « Jmaε Liman » !
Ur iqebbel yiwen uveṛṛani a t-yeḥkem, ɣur-s tissas n Yugurten, tamusni d leεqel n Masensen. Si tama n Dihya, (Kahina) d Faḍma n Summer, yeṭṭef di leqdeṛ d useḥviver tuklal tmeṭṭut, ula deg uselḥu n ṭrad mgal imnekcamen.
Taqvaylit tessuddes iman-is si tazwara-s, s leεṛac am akken i d-yeqqim deg umezruy, di lqern wis V yakkan, n zzman n umasiḥ. S tudsa-ines tasertant ireṣṣan ɣef tsemlalt timseddaṛt, s idurar-is, Taqvaylit tḥuder iman-is, tadukkli-s yukk d timunent-is, teqqim mebεid imnekcamen ɣer Tferka n Ugafa. Ur ssawḍen a tt-rẓen ama d iṚumyen, iWandalen, iεṛaven, neɣ d iṬeṛkiyen. Akka i teqqim Teqvaylit d Taqvaylit.
Mgal yal tamhersa, mi tfukk amennuɣ d iṬeṛkiyen, weḥdes i tquvel Fṛansa asmi d-tekcem ar Sidi Fṛej di 1830. Si 1850 d asawen, tennuɣ ayen umi tezmer mgal tuqqna-yines ar Lezzayer tafṛansist. Ar ass-a mazal-itt teggumma ad tili ddaw leḥkem n iveṛṛaniyen.
Xas tekref deg imenɣi n Icerriḍen di 1857 zdat iserdasen n Fṛansa, Taqvaylit tekker-ed di tefsut n 1871 akken a d-tessenser iman-is si tuccar n Lezzayer, seddaw leεnaya n uMeqran d Ccix Aḥeddad. Nnig 250.000 d aterras i d-ivegsen a d-ḥellin tilelli n weɣref aqvayli. Maca tuddsa taserdast tafṛansist d wuzzal-is yifen win n yeQvayliyen, tanekra-nni tefcel.
Ccama i d-teǧǧa tiyita-ya deg umezruy-nneɣ, Taqvaylit teggumma ad teqvel tuqqna-yines ar Lezzayer. Asmi d-tejmeε iman-is, tesvedd-ed Itri n Tmazɣa (ENA) deg useggas n 1926, d avrid a d-terr tilelli-yines.
Di tegnit-nni, tɣil tifrat-is tella di tdukkli nettat d iɣerfan yewwet yiwen uεekkaz n Fṛansa. D aɣvel n tlelli-yines i tt-yeǧǧan tettruẓu asalu s umennuɣ mgal tamhersa di Tferka n Ugafa akken ma tella.
D acu kan, yir vrid tewwi tuddsa n Yetri n Tmazɣa (yeqqlen d PPA-MTLD) yessufeɣ-as tirga mxalfa. Deg umekkan n tlelli tenwa a d-tawi s lgirra mgal Fṛansa (1954-1962), teɣli ɣer tesraft tamhersant tamaynut. Nettat yekkren qeccuc meccuc ar uslelli n wakal i tt-yexḍan, tufa-d iman-is di taggara ddaw uzaglu n tmurt i d-tḥella i wiyiḍ.
Asmi d-tuki s waya s umennuɣ yekkren gar-as d Lezzayer di 1963 ar 1965, mazal ur tesεi ara allalen s wayes ara tḥarev ɣef yiman-is mgal tiktiwin timaynutin am tizzayrit d timmuzɣa.
Deg umkan ideg ara d-tefṛez iman-is s tnekkit-is, tkemmel tessefsay isem-is deg yisem d wayla n wiyiḍ ur s-negi ccan. D akka i tenwa iman-is d tamaziɣt, d tazzayrit xas ma Lezzayer teqqar as d taεravt kan i d aẓar-is. Ma ulac ukk aya, snat n tsuta n yeQvayliyen i yeεyan kkaten ad semtawin gar timmuzɣa d tiεuṛṛevt, ur ssawḍen. Di taggara fehmen d akken Lezzayer werǧin ad teqvel takna i taεṛavt. I wakken ad tidir Lezzayer, ilaq ad temmet teqvaylit. Tagi, d yiwet n tidet i εeṭṭelen iQvayliyen a tt-qevlen. I wakken a d-akin s waya, snat n tsuta i yettun iman-nsent di snat n tirga tiquranin : targit n Lezzayer n « taggmat, tugdut ukk d tigti », akked targit n yiwen waɣlan, neɣ yiwen weɣref amaziɣ d yiwet n tutlayt tamaziɣt.
Sin ikuvar iqvayliyen yettwakerfen s tirga-ya, ur εeṭṭlen ara ad nnuɣnin. Si 1989 i vdant takint s leḥsav i sen-ixesṛen. Nwan ad-jemεen Izzayriyen ufan-d iman nsen ḥala iQvayliyen i yesεan d imeɣnasen neɣ d inafranen. Tifranin i d-yellan di tegnit-nni, seknent-ed d akken ur ffiɣen ara si tlisa n Teqvaylit, am akken iqerray-nsen faqqen d akken werǧin ad ḥekmen di Lezzayer. Kecmen di tissirt n tsertit tazzayrit, ufan-d iman-nsen ttwaẓdan, Lezzayer tessevleε-iten, Taqvaylit teggumma-ten imi nitni ggumman a tt-refden.
Si tama nniḍen, targit n levni asertan n yiwen waɣlan amaziɣ, am akken i tt-id-ǧǧan wid yeddren tallit-nni n 1949, iwumi iεawed uGraw n Imaziɣen, irfed-itt Umussu aDelsan Amaziɣ (MCB) nnig n 20 iseggasen. Aneggaru-ya, yesseḥfa-t wakud yettveddilen, am akken tamṭelt-is dtin id-ivanen s tlalit n Leεṛac ur idumen yegan d akken di 3 iseggasen, ssafgen kra yellan d tuddsa tasertant taqvaylit uqvel-nsen.
Tanekra n Tefsut Taverkant si 2001 ar 2003 i d-yusan d anda imal umezruy n Teqvaylit; d tagnit tageraɣlant ideg amaḍal amaynut yuli anda retment tikti n win yeǧǧa lawan. Mi yenɣa s ṛṛsaṣ ilmeẓyen iqvayliyen imalwiyen, adavu amharsan azzayri issken-ed udem-is n tidet ar weɣref aqvayli. Timenɣiwt n unalmad aqvayli, yenɣa yiwen uǧadaṛmi azzayri, ass n 18 di yevrir 2001, yettwaḥsev d asmerki iεeddan tilas, aveεda mi-d-yerna ɣef tmenɣiwt n Matub Lwennas ass n 25/06/1998. Ayen i d-yeḍran deffir-s d tikliwin timeqranin i d-yeglan s lmut n 128 d amdan, d igimen n imejraḥ, gar-asen nnig d imeyyaten yeqqlen d imeεdaṛ. Imi Izzayriyen ur nnaẓfen ara zdat n twaɣit n yeQvayliyen, Lezzayer tveggen-d d akken nettat maci d aɣlan, neɣ ma ulac ukk aya, Iqvayliyen yettwaḥsaven d iεdawen-is,ur ttikkin ara degs.
S uverreḥ n 05/06/2001, i yiwen yimal aqvayli ixulfen azzayri, Tiɣerɣert n Leqseṛ terfed tikli tamazrayt n sin imelyan (2.000.000) n yeQvayliyen di Lzzayer tamanaɣt, ass n 14/06/2001, Taqvaylit tezzi s weεrur ama i targit n tizzayrit, ama i tin n timmuzɣa. Seg wassen, terra-d ṛṛay-is gar ifadden-is, tenjeṛ avrid-is ar tlelli, tettekka ɣef Umussu n Wefraniman i Teqvaylit (MAK). Asirem iεawed-ed talalit, ayen yevɣu yeḍru. Asveddi n MAK d win d-iglan s tullya n tewwura timaynutin anda i d-tufrar gar-asent tin n wezref n wefraniman i Teqvaylit.
Seg imir, ulac n tifrat ara yettwaqvalen ma d nettat ur teddi ara d levni n uwanek aqvayli amunan, atrar. Aveεda, tura mi d-ivan d akken takriṭ tamharsant tazzayrit i d-yeɣlin ɣef weɣref aqvayli si 1963 ar assa, d tin i t-ijebbden ad issenser iman-is si tizzayrit i t-iggumman, i t-ittεeggiven.
Di 2021, lvaṭel iεedda tilas s uvgas ɣer usenger n weɣref aqvayli iwumi qqaren tigawt « Ulac aQvayli » (Opération Zéro Kabyle). Leplan-a i terra Lezzayer d unṣiv ass n 20/08/2019, atan ala ileḥḥu s tlata wudmawen ; agg°ay ar lḥevs n yeQvayliyen ukk iqeddcen ɣef teqvaylit, asqiṭṭeε i ddwayat d tmacinin ilaqen i wid yuḍnen aṭṭan Kuvid19, d usarɣi n tmurt taqvaylit si 9/08/2021 s tmess ssaɣen iserdasen izzayriyen. Timerɣiwin-a glant-ed s nnig n 500 n wid yemmuten, mebla ma nettu lexlawi d tiẓegwa ideg ur d yeqqim wacemma.
Veqqu n timunent yewweḍ ɣer wanda ulac tuɣalin ar deffir, aveεda, s unegzum n kra yellan d tifranin tizzayriyin.
Assa, timunent n tmurt Taqvaylit d tin ara imenεen aɣref aqvayli mgal yal azaglu, mgal aεewwiq n tnekkit di tutlayt, idles d miḥyaf yesḥussef si 1857. Ad telli tiwwura i wesnerni adamsan s userreḥ n levɣi n at tedrimt, d werfad si tama n uwanek n kra yeεnan annar n leεnaya d wayen teḥwaǧ tmetti di tudert-is n yal ass.
Leqraya, vennu ɣef alsan, tussna, anadi alsasan, d usnulfu atiknuluji d ayen ara yefken afud i Teqvaylit akken a d-tufrar deg umaḍal. Tilelli n tikta am veṭṭu gar iduva, d wid ara iṛeṣṣin awanek n wezref d uzuzer n tugdut di tmurt. Taqvaylit tesnernay idles n talwit, n taɣdemt d tlelli ama ɣef wakal-is, ama ɣef wayen i s-id-yezzin.
Taqvaylit tamunant tettikki deg laman d werkad n tmura n temnaṭ, amyekmal adamsan ama deg yilel agerakal ama di taferka n ufella s tirni.
Ad tettekkes tirrevrevt s wazalen-is d lemqadra n uzref ageraɣlan yukk d izerfan alsanen d leεqud testenya.
Ad tewwet ad terr gar ifassen-is kra yellan d akal-is amazray, di lemqadra n uzref ageraɣlan.
A d-nεiwed a d-nini s lǧehd d akken avgas d levɣi-nneɣ i wakken a nidir di talwit, tilelli d timunent am akken id nevges a nemεawan s tegmat nekni d iɣerfan n umaḍal akken ma llan.
S leqder n wayen ukk ayagi d-yezwaren, Nekni, s weɣref aqvayli, neqvel, nerfed u nverreḥ-ed s Tmendawt-a.


AZWEL 1 : TIGEJDA

Amegrad 1 : Tamurt Taqvaylit, d tagdudant tafidiṛalt. Isem-is : Tagduda tafidiṛalt n tmurt Taqvaylit.
Amegrad 1.1 : Tagduda tafidiṛalt n tmurt Taqvaylit tuddes s iwunak, anda amḍan d yismawen ad ttwasvedden s yisudaf igmawanen.
Amegrad 1.2 : Tilisa-ines, ad ttwasmersent s tlisa n veṛṛa n yiwunak ifidiṛaliyen.

Amegrad 2 : Tutlayt-is taɣelnawt tunṣivt, d tutlayt taqvaylit.

Amegrad 3 : Anay-is aɣelnaw d « ANAY AQVAYLI » i reṣṣan deg iseggasen n umennuɣ ɣef timunent.

Amegrad 4 : Imseɣret-is aɣelnaw d « ASS N TLELLI ».
Amegrad 5 : Tireṣṣi-s tunṣivit :
TAQVAYLIT TEZWAR AYEN YELLAN

Amegrad 6 : Taɣlent taqvaylit tvedd ɣef uzref n idammen d uzref n wakal. Taɣlent taqvaylit tettunafk s usaḍuf n teɣlent.

Amegrad 7 : Tamurt taqvaylit, d tagduda talakant.
Amegrad 7.1 : Aselḥu n ddyanat ad teqqim ger umdan d yiman-is.
Amegrad 7.2 : Tilelli n tefrit teḍmen. Ulac win ara yemmlen neɣ ara iḥettmen ddin i wayeḍ.
Amegrad 7.3 : Ulac ddin ara sselḥun idrimen si tmura n veṛṛa.

Amegrad 8 : Iqvayliyen, d iεeggalen deg twacult tameqqrant n tmazɣa, d iɣermanen d tɣerma ilelliyen ad isseḥviviren ɣef tmunent d tmurt taqvaylit.

Amegrad 9 : Tanaya taɣelnawt d ayla n weɣref aqvayli a tt-yesseqdac di tefranin.

Amegrad 10 : Tugdut, d azal agejdan n Tmurt Taqvaylit.

Amegrad 11 : Leqdeṛ ger iduva, d lsas n Tmurt Taqvaylit tafidiṛalt.

Amegrad 12 : Aqader n yizerfan yemtawan d tiɣri tamɣerdant n yizerfan n umdan d umtawa agerɣlan
Amegrad 12.1 : Ulac miḥyaf deg izerfan ger urgaz d tmeṭṭut.
Amegrad 12.2 : Izerfan ɣer usended d tmesvaniyin d unejmeε ttwaḍemnen.
Amegrad 12.3 : Izerfan n tikti, n umeslay d tuddsa, d izerfan imendawen.
Amegrad 12.4 : Asveddi n tuddsiwin tisertanin, tisandikin tidduklanin ad ilint s wulɣu mebla ttesriḥ.
Amegrad 12.5 : Tamendawt teḍmen i yal amdan lemqadṛa n tfekka-s d yiseɣ-is.
Amegrad 12.6 : Tafgurt s lmut tettwagdel.
Amegrad 12.7 : Tilelli n usveddi tkebbaniyin teḍmen.

Amegrad 13 : Tamurt taqvaylit tafidiṛalt, ad tessefti tikli n wayen yeεnan timetti d tnaya, tamḥaddit d teɣlist, lemqadṛa n talwit, asiweḍ d unadi.

Amegrad 14 : Aqadeṛ n ugama yeḍmen di tmendawt akken llan deg umtawa agerɣlan d useḥviver ɣef ddunit ideg nettidir, akken yedda d wazalen n lejdud-nneɣ.

Amegrad 15 : Amdan ad yekcem tajmaεt ɣef 18 iseggasen.
Amegrad 15.1 : Azref ɣer tefranin ar 17 iseggasen.

Amegrad 16 : Aɣervaz alamma d 17 iseggasen.

Amegrad 17 : Tazmert d d umεiwen ḍemnen di tmendawt n T murt taqvaylit tafidiṛalt.
Amegrad 17.1 : Azref ɣer tmezduɣt yeḍmen.

Amegrad 18 : Ma tella kra n tigdi ɣef tmurt Taqvaylit, fell-as ad tefk akk allalen ilaqen i weɣref aqvayli akken ad iḥudd ɣef tmurt-is.
Amegrad 19 : Yal asaḍuf ara d-yasen mgal tigejda-yagi n tagduda tafidiṛalit taqvaylit d-yezwaren, ur yettwaḥsav ara.

AZWEL II : TISUDAS TIGEJDANIN

Amegrad 20 : Tisudas tigejdanin n tagduda tafidiṛalt n Tmurt Taqvaylit d tigi : Tisselwit, Adavu Afidiṛal, Imni Afidiṛal, Asinat, Aswir, Asqamu Amendaw, Asqamu n Teɣdemt, Asqamu n Uwanek, Iduva n Iwunak Ifidiṛalen, Imniyen n Iwunak ifidiṛalen, Leεṛac d Tejmaεt.
Amegrad 20.1 : Tisudas-agi ad ilint ula deg iwunak ifidiṛalen.

AZWEL III : IWUNAK IFIDIṚALIYEN

Amegrad 21 : Iwunak ifidiṛaliyen d tsudas iwunaken d wid ivedden s leεṛac i sen-yettilin am akken yella deg uṣaduf.
Amegrad 21.1 : Awanak Afidiṛal d netta ara yesselhun kra n wayen yellan ala tadrimt, Laεnaya d tlufa tiveṛṛaniyin.
Amegrad 21.2 : Yal awanek afidiṛal, ad ɣures imni-s ideg tigti tasertant ad tesvedd anavad-ines.
Amegrad 21.3 : Yal asaḍuf ilaq ad ad yettwaqvel si tama usqamu amendaw.
Amegrad 21.4 : Yal awanek afidiṛal ad yessuter seg unavad afidiṛal ayen ara yeḥwaǧ d tadrimt i wakken ad yeddu deg deg usaḍuf aɣelnaw umeṣruf.
Amegrad 21.5 : Yal awanek afidiṛal ad yesεu tisdawiyin-is, ammasen idawsiyen, ammasen idelsanen, ammasen iddalalen.
Amegrad 21.5.1 : Yal awanek afidiṛal ad yesεu ttawilat n unegmu-yines.
Amegrad 21.5.2 : Awanek afidiṛal d netta i yettaran tilisa ger leεṛac yellan ddaw leεnaya-s. Ma yella weɣvel, a t-yefru uwanek afidiṛal.
Amegrad 21.5.3 : D awanek aɣelnaw i d-yessrusun tilisa ger iwunak ifidiṛalen.

IXEF 1 : TAJMAΣT

Amegrad 22 : Tajmaεt d tigejdit tamezwarut n tsudas n Tagduda tafidiṛalt n tmurt Taqvaylit.
Amegrad 22.1 : Tikli tejmaεt tevna ghef wayen d-yenna deg usaḍuf.

Amegrad 23 : Tajmaεt tvedd s ugraw aɣerman. Iεeggalen-is d at 18 iseggasen d asawen.
Amegrad 23.1 : Tajmaεt ad d-tesvedd imdebbṛen-is akken yella deg usaḍuf.
Amegrad 23.2 : Tajmaεt ad tesselḥu tisudas n uzayes, iɣervazen, siviṭarat d wamasen n waddal d yedles.
Amegrad 23.3 : Tajmaεt nnig 5 000 n imezdaɣ ad tevḍu d tisga akken yella deg usaḍuf.
Amegrad 23.4 : Tajmaεt, iεeddan nnig 5 000 n yimezdaɣ, d imdebbṛen n tisga-ara yesvedden tajmaεt, 3 i yal yiwet.
Amegrad 23.4.1 : Imdebbṛen n tejmaεt a d-alin s tefrant di yal tasga.
Amegrad 23.4.2 : S isuḍaf n tefrant ara d-vedden imdebbṛen n tejmaεt


IXEF 2 : AGRAW N LEΣṚAC

Amegrad 24 : Lεeṛc, d agraw n imdebbṛen imenza n yal tajmaεt.
Amegrad 24.1 : Lεeṛc, ivedd s imdebbṛen imenza n yal tajmaεt-is yevna ɣef wayen d-yenna deg usaḍuf.
Amegrad 24.2 : Lεeṛc, ivedd s imdebbṛen imenza n yal tajmaεt-is s wuden n usaduf n tefrant..
Amegrad 24.3 : Yal aselway n tejmaεt akked yiwen uεeggal, ma ulac akk, n yal tasga ad svedden agraw n lεeṛc di tlisa-s i d-yersen deg usaḍuf.
Amegrad 24.4 : Afran n uselway n lεeṛc, a d-yili s wudem arusrid, d-yekkan sɣur iεeggalen-is.

IXEF 3 : IMNI N UWANEK AFIDIṚAL

Amegrad 25 : Imni n uwanek afidiṛal, d tasadast n usaḍuf n uwanek afidiṛal.
Amegrad 25.1 : Imni n uwanek aqvayli ivedd s tefrant di tlisa n uwanek-is.
Amegrad 25.1.1 : Aselway n uwanek afidiṛal yettwafran s tigti n iεeggalen-is.
Amegrad 25.1.2 : Ayen ɣef yemtawa uwanek afidiṛal, ad yuɣal d asaḍuf mara t-yestenyi uselway n tegdura.
Amegrad 25.2 : Melmi yiwen usenfar ur yematawa fell-as yimni, yezmer unavad a t-yeεeddi ar yiri-s s tegzemt.
Amegrad 25.2.1 : Anavad yesεa azref ad yesεeddi yiwet n tegzemt kan i yiwet n tɣimit n yimni.
Amegrad 25.3 : Tiɣimit n yal imni afidiṛal iveddu di dduṛt tamenzut n ctembeṛ, yessalay di dduṛt tamenzut yulyu.
Amegrad 25.4 : Ma tewwi-tt-id tegnit, anavad yezmer a d-issiwel i tɣimit veṛṛa n tin yellan deg umergad 25.3.

IXEF 4 : ANAVAD N UWANEK AFIDIṚAL

Amegrad 26 : Anavad n uwanek afidiṛal, d taseddart tunnigt igezzmen ɣef tlufa deg wakal-is.
Amegrad 26.1 : Leqdic-is, d ahil n tigti tasemnayt neɣ ahil n tizdi n tnavadt.

Amegrad 27 : Anavad n unawek afidiṛal, ad d-yeffeɣ s tigti tasemnayt neɣ s tizdi tanavadt.
Amegrad 27.1 : D aselway n Tagduda ara d-iverrhen s usveddi unṣiv n umeqqran n uwanek afidiṛal.
Amegrad 27.1.1 : Ameqqran n uwanek afidiṛal ad yili ddaw leεnaya n Uselway n Tagduda.
Amegrad 27.1.2 : Ameqqran n uwanek afidiṛal ad yettuhasev sɣur yimni n uwanek-is akked Uselway n Tagduda.
Amegrad 27.1.3 : Ameqqran n uwanek afidiṛal, yezmer ad yettwakkes s tugti n isemnayen-is.
Amegrad 27.2 : Ameqqran n uwanek afidiṛal, ma yemmut, yeṭṭaxer neɣ ur yezmir ara ad ikemmel leqdic-is, Aselway n Tagduda ad d-yessali wayed s tefrant n tigti n isemniyen.

AZWEL IV : TAGDUDA TAFIDIṚALT
IXEF 1 : TISSELWIT N TAGDUDA

Amegrad 28 : Tagduda Tafidiṛalt n tmurt Taqvaylit, tetteddu ddaw laεnaya n Uselway n Tagduda.
Amegrad 28.1 : Aselway n Tagduda yettuḥasav zdat waɣlan.
Amegrad 28.2 : Aselway n Tagduda, d aqerruy n Uwanek, d aqerruy unnig n Leεnaya.
Amegrad 28.2.1 : Mi yemmeslay akked Uneɣlaf Amenzu, Aselway n Tagduda ad d-yesvedd Ineɣlafen n leεnaya, tlufa tiveṛṛaniyin, tighelnawin, n tedrimt akked teɣdemt.
Amegrad 28.2.2 : Aselway n Tagduda, d imseḥviver n uqadeṛ n tmendawt.
Amegrad 28.2.3 : Aselway n Tagduda, yezmer a d-yessiwel ɣer tefranin.
Amegrad 28.2.4 : Anda ulac di tmendawt amegrad iwulmen, Aselway n Tagduda ad tt-igzem s tanaḍt.
Amegrad 28.3 : Aselway n Tagduda, ad yettwafren akked Uselway-is wis sin, ara d-yefren i teɣzi n 5 iseggasen. Aselway n Tagduda ɣures azref a d-yuɣal d aselway i yiwet n tikkelt kan.
Amegrad 28.3.1 : Tallit n Uselway n Tagduda, am tin n yimni afidiṛal, am tin n yimniyen ifidiṛalen, ad vdun deg yiwen wass, ad fakken deg yiwen wass.
Amegrad 28.4 : Ma yemmut Uselway n Tagduda, yettaxer neɣ ur yezmir ara ad ikemmel tallit-is, Aselway-is wis sin ad ikemmel leqdic alamma tfukk tallit.
Amegrad 28.4.1 : Ma yemmut Uselway wis sin yeṭṭaxeṛ neɣ ur yezmir ara ad ikemmel tallit-is, , tifranin n tisselwayt a d-ilint di 90 wussan i d-iteddun.
Amegrad 28.4.2 : Leqdic uεḍil n Uselway n Tagduda, alamma yettwafren Uselway amaynut a t-yeseddu :
1- Aselway n usinat
2- Syen akin Aselway n Yimni Afidiṛal
3- Syen akin Aselway n usqamu amendaw

Amegrad 28.4.3 : Leqdic n Tisselwayt tuεḍilt d Unavad-is yeεna tilufa n yal ass d uheggi n tifranin n tisselwayt deg wakud-nsent.

IXEF 2 : IMNI AFIDIṚAL
DDAW YIXEF 1 : IMNI

Amegrad 29 : Imni Afidiṛal, d tasadast tasaḍuft n Tagduda tafidiṛalt n Taqvaylit.
Amegrad 29.1 : Imni Afidiṛal, yettali s tefranin i teɣzi n 5 iseggasen.
Amegrad 29.1.1 : Aselway n Yimni Afidiṛal yettwafran sɣur tigti n isemnayen.
Amegrad 29.1.2 : Isuḍaf i d-yettwafernen si tama n Yimni afidiṛal yettverrih-ed yis-ent Uselway n Tagduda mi tent-yeqvel Usinat d ugraw amendaw.
Amegrad 29.1.3 : Ma yella kra n umegrad ur nettwaqvel si tama n Usinat, iεeggalen-is a d-fken amek ara yettwaveddel. Alamma sin igrawen, Imni d Usinat, qevlen yiwen Usaḍuf ara d-yeffeɣ swuden unṣiv.
Amegrad 29.1.4 : Ma Yella umgarad ger yimni d Usinat ɣef yiwen usaḍuf, i tikkelt tis snat anavad afidiṛal a t-yesεeddi ɣef yiri-s s wudem n tegzemt.
Amegrad 29.1.5 : Anavad ur yesεa ara azref ad yesεeddi ɣef yiri-s nnig n 5 isuḍaf.
Amegrad 29.2 : Imni afidiṛal, yettili deg tɣimit n yimni n useggas seg ddurt tamezwarut n ctembeṛ ar dduṛt tamezwarut n yulyu.
Amegrad 29.3 : Ma tewwi-tt-id tegnit, ad tili tɣimit n yimni s usiwel n unavad afidiṛal di yulyu d ɣuct.

DDAW YIXEF 2 : ASINAT

Amegrad 30 : Asinat, d asqamu unnig n tsudas isuḍaf n tmurt Taqvaylit.
Amegrad 30.1 : Iεeggalen n Usinat ttwafranen sɣur yegrawen n leεṛac, udem n tefrant-nsen yedda d usaḍuf.
Amegrad 30.2 : Aselway n Usinat yettwafran s tigti n iεeggalen-is.

DDAW YIXEF 3 : ASWIR

Amegrad 31 : Aswir, d tiɣimit n tsudas n Uwanek Aqvayli.
Amegrad 31.1 : Aswir ɣur-es sin wudmawen :
– Aswir asemnay
– Aswir Uwsiε.
Amegrad 31.2 : Aswir asemnay d timlilit n Tsudas tisemnayin.
Amegrad 31.3 : Aswir Uwsiε d timlilit n kra yella d tisudas n Uwanek Aqvayli.
Amegrad 31.4 : Iswi n weswir asemnay d aεiwed n tmuɣli i tmendawt.

Amegrad 31.5 : Aswir Uwsiε yettɣimi :

I wegzam ɣef tlufa taɣlanin timeqqranin.

I Usemuzget n wawal n Uselway n Tagduda.

Amegrad 31.6 : Tanirawt n Uswir, d tin n Yimni afidiṛal.

IXEF 3 : ASQAMU AMENDAW

Amegrad 32 : Agraw amendaw, yesseḥvivir ɣef lemqadṛa n n tmendawt si tama n yisuḍaf. I izemren ad rren awal ɣur-es d kra n tuddsa n tmetti, tarveεt n imezdaɣ s wudem n usaḍuf, tarveεt tasemnayt tafidiṛalt,Awanek Afidiṛal, Anavad Aɣelnaw neɣ Anavad n Uwanek Afidiṛal.
Amegrad 32.1 : Yettwafran i teɣzi n 07 iseggasen sɣur Imni Afidiṛal, Asinat akked usqamu n Teɣdemt.
Amegrad 32.2 : Aselway n Usqamu Amendaw yettwafran ger iεeggalen-is sɣur Uselway n Tagduda.

IXEF 4 : ANAVAD AFIDIṚAL

Amegrad 33 : Anavad n tagduda Taqvaylit Tafidiṛalt d tasadast tunnigt di yal taɣawsa i tt-yeεnan.
Amegrad 33.1 : Leqdic-is yevna ɣef wahil n tigti tasemnayt ddaw laεnaya n Uselway n Tagduda.
Amegrad 33.2 : I yessevdaden ANAVAD n Tagduda Tafidiṛalt Taqvaylit, d aneɣlaf amenzu.
Amegrad 33.3 : Aneɣlaf amenzu a t-yefren Uselway n Tagduda ger iεeggalen n tigti tasemnayt. D netta ara ifernen iεeggalen n Unavad-is.
Amegrad 33.3.1 : Aneɣlaf amenzu yessulin Anavad-is ad iwali aselway ara t-yerren d unṣiv melmi mtawan.

Amegrad 33.4 : Aneɣlaf amenzu, yettuhasav si tama n Yimni d Uselway n Tagduda.
Amegrad 33.5 : Aneɣlaf amenzu yezmer ad yettaxer ma tekker-ed mgal-is tugti n Isemnayen s wazal n 2/3.
Amegrad 33.6 : Aneɣlaf amenzu yezmer ad yestixer Uselway n Tagduda.
Amegrad 33.6.1 : Aneɣlaf amenzu, ma yemmut, yettaxer neɣ ur yezmir ara ad ikemmel leqdic-is, Aselway n Tagduda ad yerr wayed deg umkan-is.
Amegrad 33.7 : Tadrimt n Uwanek aɣelnaw i d-ihegga Unavad Aɣelnaw yettwaqval si tama n Yimni Aɣelnaw.

IXEF 5 : ASQAMU N TINNEFLEST

Amegrad 34 : Asqamu n teɣdemt yesseḥvivir ɣef uqadeṛ n iεeggalen-is d tikli tazedgant n leqdic-nsen.
Amegrad 34.1 : Ad yettwafran sɣur sin iseqquma :
• Win n iεeggalen n teɣdemt iqeddcen yakan ma ulac 05 iseggasen.
• Win n imestanen.
Amegrad 34.1.1 : Aselway n usqamu n teɣdemt ad yettwafren s tigti n iεeggalen-is.
Amegrad 34.1.2 : Teɣzi n tallit-is (06) iseggasen.
Amegrad 34.1.3 : Aselway n Usqamu n teɣdemt, ur yezmir ara a d-ivedd i tallit tis snat.

IXEF 6 : ASQAMU N UWANEK.

Amegrad 35 : Asqamu n Uwanek d Tasadast tunnigt n uεiwed n tmuɣli di tegzemt n teɣdemt. Ayen ɣef i tt-yefra ad yuɣal d avrid n usaḍuf.
Amegrad 35.1 : Ad ivedd i tallit n 07 iseggasen sɣur Usqamu n teɣdemt.
Amegrad 35.2 : Aselway n usqamu n uwanek, ad yettwafren sɣur tigti n iεeggalen n Usqamu n teɣdemt.

IXEF 7 : ASQAMU UNNIG N TAΓLIST N TMURT TAQVAYLIT ( HCSK)

Amegrad 36 : Asqamu unnig n teɣlist d tasadast yesseḥviviren ɣef waɣlan d uwanek mgal kra n wayen izemren a ten-iḍurr.
Amegrad 36.1 : Asqamu unnig n teɣlist n tmurt Taqvaylit yettweṣṣi Aselway n Tagduda ɣef wayen iwala.
Amegrad 36.2 : Tuddsa n useqamu n teɣlist (HCSK), tikli-s akked leqdic-is d wid i d-isvedd usaḍuf.

IXEF 8 : ASQAMU ADAMSAN, AMETTI, N UGAMA N TMURT TAQVAYLIT (C.E.S.E.K)

Amegrad 37 : Asqamu Adamsan, Ametti n ugama n tmurt Taqvaylit, d tasadast taɣelnawt n uciweṛ ideg ttikin kra n wid iqeddcen di nnfeε n weɣlan aqvayli.
Amegrad 37.1 : CESEK i t-yesseqdacen d anavad aɣelnaw neɣ imni aɣelnaw.
Amegrad 37.1.1 : Iεeggalen-is ɣur-sen azref a d-fken asteqsi i usqamu-nsen.
Amegrad 37.2 : Tuddsa, tikti, leqdic n CESEK d teɣzi n tallit-is, ddan d usaḍuf.

AZWEL V : TIFEKKIWIN N TAΓLIST

Amegrad : 38 : LAΣNAYA, d agraw n tisudas n Tagduda Tafidiṛalt n tmurt Taqvaylit ideg llant tifekkiwin n teɣlist akken ma llant.
Amegrad 38.1 : Ma ilaq, iwunak ifidiṛalen zemren a d-svedden tifekkiwin n teɣlist nniden s wevrid n tefrant n yimni-nsen.
Amegrad 38.2 : Ttkin di tfekkiwin n teɣlist tid d wid yuddsen iman-nsen deg-sen d wid d tid iwumi ara yessiwel uwanek.
Amegrad 38.3 : Leqdic aɣelnaw yettunefk i win yebɣan, ad yettiki deg-s i levni n tmurt.

AZWEL VI : ASQAMU N TEΓWALT D YISLIẒRI

Amegrad 39 : Asqamu n teɣwalt d yisliẓri yesseḥvivir ɣef tikli deg wevrid n usaḍuf n teɣwalt d yisliẓri.
Amegrad 39.1 : Leqdic-is, ad yeḍmen tilelli n teɣwalt d yisliẓri.
Amegrad 39.2 : Tuddsa-s, asveddi-s d uselḥu-ines ddan d usaḍuf.

AZWEL VII : TAKADIMT TAQVAYLIT

Amegrad 40 : Takadimt Taqvaylit, d tasadast yettaken azal tuklal tutlayt taqvaylit iwakken ad timɣur u ad yali ccan-is.
Amegrad 40.1 : Tuddsa-s, asveddi-s d uselḥu-yines ddan d usaḍuf.

AZWEL VIII : AMΣIWEN N TAMA D UMΣIWEN AGERAΓLAN

Amegrad 41 : Tagduda Tafidiṛalt n tmurt Taqvaylit, treṣṣa deg wakal amaziɣ, Taferka n Ugafa, Agerakal, aked Tferka.
Amegrad 41.1 : Tagduda Tafidiṛalt n tmurt Taqvaylit, ad tuɣal i lmendad n twizi akked tmura umaḍal.

AZWEL IX : IMTUWA IGERΓLANEN

Amegrad 42 : Tagduda Tafidiṛalt n tmurt Taqvaylit teqvel imtuwa d yeḍrisen iɣef stenyan leǧnas yedduklen.

AZWEL X : AΣIWED N TMUΓLI I TMENDAWT

Amegrad 43 : Talɣa tafidiṛalt tagdudant, azalen ɣef i treṣṣa tagduda yiwen ur yezmir a sen-iεiwed tamuɣli di tmendawt yettwasmersen di tmenddawt n Tagduda Tafidiṛalt n tmurt Taqvaylit, ur yezmir ara ad tεiwed tmuɣli fell-asen.

Amegrad 44 : Aεiwed n tmuɣli i tmendawt, tezmer a d-tili ala sɣur Uselway n Tagduda.
Amegrad 44.1 : Ma mtawan iqeṛṛa n iwunak ifidiṛalen akken ma llan, zemren ad ssutren deg Uselway n Tagduda aεiwed n tmuɣli i kra n imegraden n tmendawt.
Amegrad 44.2 : Mi tt-yegzem Uselway di ṛṛay-is Aεiwed n tmuɣli i tmendawt s wudem n tefrant taɣelnawt neɣ n weswir.

Amegrad 45 : Ma yella-d uεiwed n tmuɣli i tmendawt s wudem n tefrant n Ugraw n Yimni, ur yezmir ara ad yettwaqvel ma ulac 03 imuren ɣef 4 (3/4) i yevvuṭin fell-as.

Amegrad 46 : Aεiwed n tmuɣli i tmendawt s wudem n tefrent tameqqrant, ilaq ad iεeddi s tigti n weɣref aqvayli.

TAMAWLAT

TIMERNA
Tirna 1 : Anay Aqvayli
Tirna 2 : Imsiɣret aɣelnaw aqvyali
A : Imeslayen n umsiɣret aqvayli
B : Tiraẓawan n umsiɣret aqvayli

Tirna 3 : Alɣu n 05 Yunyu 2001


Tirna 1 : Anay Aqvayli

Tirna 2 : Imsiɣret aɣelnaw aqvali

A : Imeslayen n umsiɣret aqvayli

ASS N TLELLI

D ass-a i d ass n tlelli
D ass ideg aɣlan aqvayli
Yufrar-d gar tmura

Yal yiwen a d-yettwali
Taseddaṛt iɣef i nuli
Nnig-s ur d-yekki kra

Ur ntecceḍ ur nɣelli
Urǧin i neḥvis tikli
Nessawaḍ di taggara

Iṭij iss i d-neflali
Ass-a, azekka a nili
Mi nezga nvedd i tnekkra
Nekkni d aɣref n tlelli
Nekkni d tafat i tmuɣli
Nekkni d times d wuzzal

Nekkni d tamurt d yigenni
Nekkni d ayyur d tziri
Nekkni d iseɣ d wazal

Nekkni d tiẓedt d tayri
D talemmast akk d yiri
Nekkni d ilel d wakal

Nezmer i tniri d teẓgi
Afus ur yettergigi
Ɣef talwit nezmer i ccwal

D ass-a i d ass n tlelli
D ass ideg aɣlan aqvayli
Yufrar-d gar tmura

Yal yiwen a d-yettwali
Taseddaṛt iɣef i nuli
Nnig-s ur d-yekki kra
Xas ma tikwal nɣelli
Urǧin i neḥvis tikli
Nessawaḍ di taggara

D iṭij iss i d-neflali
Ass-a, azekka a nili
Mi nezga nvedd i tnekkra

Nekkni d azref d yisekkim
Gar yimeqranen a neqqim
Nekkni d tifrat d umtawi

Nekkni d afḍis d ugelzim
Yeddan d tussna d uvelkim
Fell-aɣ teḥṛes neɣ d llwi

Isem-nneɣ Aqvayli d afzim
Ɣef unyir d Amaziɣ d urqim
Fell-as lḥif a t-nezwi

Kkret akk a ɣ-id-twalim
D nnuva-nneɣ a ɣ-d-tezzim
Ass-agi a tt-id-nawi 

B : Tiraẓawan n umsiɣret aqvayli

Tirna 3 : Alɣu n 05 Yunyu 2001
(DÉCLARATION DU 05 JUIN 2001)

Si cela fait déjà plus d’un mois et demi que la Kabylie subit les assauts meurtriers du pouvoir dans un silence général assourdissant c’est parce que le régime et ses relais ont méthodiquement, depuis 1963, organisé la marginalisation de cette partie du pays. Présentés toujours comme l’ennemi intérieur par des élites et des médias aux ordres, la Kabylie et le Kabyle sont souvent suspectés, à tort, par le simple militant de l’ex-parti unique, de constituer une menace permanente sur l’unité nationale. Son particularisme multiforme, dont son irrédentisme identitaire et linguistique, est à l’origine de sa mise officieuse au banc de la nation. Bien des politiques aberrantes ont été justifiées sur la base d’une volonté officielle de réduire cette région insoumise : la politique d’arabisation de l’école, de l’environnement, de l’état civil et des prénoms ; le changement de dénomination des clubs sportifs, rien que pour faire disparaître le mot « Kabylie » de la JSK ; l’intensification de l’enseignement religieux du temps de CHADLI pour pacifier la région au risque de renforcer l’intégrisme islamiste envahissant à l’échelle nationale ; le dépeçage territorial de la en rattachant des pans entiers aux wilayas limitrophes afin d’en réduire l’importance géographique et faciliter sa répression ; et dans ce même ordre d’idées, il y a eu la multiplication, depuis1980, des implantations de nouvelles casernes de gendarmerie nationale à tel point qu’aucune de nos daïras n’y a échappé. Ce sont celles-ci qui, en ce printemps 2001, tirent à balles explosives sur notre jeunesse au courage et à l’héroïsme inégalés dans
toute l’histoire de notre pays.
Cela fait 21 ans que la Kabylie tente vainement de remettre l’algérianité au cœur de l’Algérie à travers ses revendications identitaires et linguistiques amazighes. Cela fait 21 ans de répression et d’humiliation d’une région qui ne demande qu’à participer à l’essor du pays, au bien-être des Algériens et au respect de leur dignité et de leur citoyenneté. Si ce pouvoir n’a eu ni la volonté de nous écouter ni celle de nous respecter, s’il organise systématiquement notre isolement à l’échelle nationale et s’il tire à balles réelles sur de jeunes manifestants kabyles, c’est parce qu’il est l’héritier direct de l’ex-État colonial français, avec sa culture et ses missions : Diviser pour régner, confisquer la liberté et la démocratie au profit d’une caste qui considère le peuple et les valeurs humaines les plus nobles comme ses pires ennemis. Devant cet état de fait et l’épaisseur de la révolution que vit la Kabylie depuis 47 jours, n’en déplaise aux tenants d’une interprétation faussement nationale des événements de la Kabylie, la revendication de tamazight comme langue nationale et officielle paraît désormais dépassée, tout comme ses cadres d’expression que sont le MCB et les partis existants. Nous n’en voulons pour preuve que cette
fulgurante émergence des Ârchs qui, devant l’urgence, ont su réaliser l’unité de la région par-delà les sempiternelles divisions partisanes.
L’aspiration profonde de la Kabylie à vivre en paix dans la nation, avec un statut de large autonomie, s’est fait jour. Sa réalisation pacifique sera enfin le début d’une véritable décolonisation institutionnelle de l’ensemble du pays. Par respect à l’Algérie, à la Kabylie et à la mémoire de nos martyrs, nous avons le devoir d’être fidèles à nous-mêmes et d’être à l’écoute de l’expression de notre peuple. Ce statut spécial dont il faudra doter la région, conforme à la constitution et consolidant l’unité nationale, permettra à la Kabylie de protéger ses enfants, son avenir et celui du pays en montrant à ce dernier la véritable voie de la liberté, de la prospérité, de la justice et de la dignité.
Pour le réaliser, une pétition sera lancée dès aujourd’hui et un cadre porteur sera rendu public incessamment. Gloire à nos martyres !

Vive la Kabylie !
Tizi-Ouzou, le 05 juin 2001
Ferhat Mehenni

SIWEL JUN 142000