Asuter n uverreḥ s wudem unṣiv s wezref n weɣref aqvayli akken ad yeḥkem iman-is s yiman-is (version kabyle)
ANAVAD AQVAYLI UΣḌIL
GOUVERNEMENT PROVISOIRE KABYLE
PROVISIONAL GOVERNMENT OF KABYLIA
Asuter n uverreḥ s wezref n wafraniman i Tmurt Taqvaylit

 

I Mass Antonio Guterres, amaray amatu n leğnas yeddukklen

Ref : ASAN/FM/1705/01

Taluft : Asuter n uverreḥ s wudem unṣiv s wezref n weɣref aqvayli akken ad yeḥkem iman-is s yiman-is.

A Mass n leqder,

S yiḍrisen i ɣef vnan Leğnas yeddukklen, s yisem-iw , d Aselway n Unavaḍ Uɛḍil Aqvayli akked Umussu n wafraniman n Tmurt Taqvaylit, s yisem n Tmurt Taqvaylit serseɣ ger ifassen ik amaktay-a i wakken ad ittwaqvel wezref n wafraniman i weɣref aqvayli.

Anavaḍ, ass-a yettwali  aɣref aqvayli  d win yesɛan gar ifassen-is isufar akk i ilaqen i wakken ad yefren imal is  s yiman is.

Tamurt Taqvaylit tuklal ad tettikki di Tuddsa n Leǧnas Yeddukklen, tuklal ad teṭṭef amḍiq-is d awanek, d aɣlan, d tamurt am nettat am tmura tilelliyin. Yusa-d wass ideg ara tegzem isaɣen akk  tt-yeqqnen seg useggas n 1857 ɣer Tmurt n Lezzayer ama deg wayen yeɛnan tasertit ama deg yiḥricen-nniḍen. Isaɣen gar-as d tmurt n Lezzayer zgan d wid n ccwal, di tegnitt ar tayeḍ ččuren d idammen. Yewweḍ-d wass ideg ssnasel akk i yeqqnen tamurt Taqvaylit ɣer Tmurt Tazzayrit ad qqerṣent i wakken ad d-ters talwit ɣef ugdud aqbayli akked temnaṭ-agi n Tefriqt n ugafa.

Agdud aqvayli ass-a yessaweḍ azal n 12.000.000 d amdan, ɣur s  akal yugaren 40.000 km2. Ɣas akken neẓra mačči d leḥsav n yimezdaɣ, neɣ d tehri n wakal ara yeğğen tamurt ad tettikki di tuddsa n Leǧnas Yeddukklen, yelha ma nesmekta-d d akken Tamurt Taqvaylit, s imezdaɣ tugar 30% n tmura yellan yakkan di leğnas Yeddukklen, am akken tugar  60% seg sent di tehri n wakal.

Ayen yellan deg amaktay-a dayen ara ad d-isvinen teqreḥ n tegnitt i-ɣer wwḍent snat n tmura-yagi (Tamurt Taqbaylit akked Tmurt Tazzayrit). Ssebbat n verru uɣent yakk iḥricen yeqqnen ɣer tudert n wemdan neɣ imal n tmurt. Ɣef waya, agdud aqvayli yessaweḍ ad isers imal-is deg  tefrzanin, ad yeqvel ayen ara d-yeffɣen seg sent, ɣef waya id iger tiɣri i wakken ad yesɛu azref ageraɣlan i wafraniman.

Neger-d tɣri i wazal teffkiḍ i tlelli n yal aɣref ad ḥekkmen iman is s yiman-is, I wazal tesɛa tlelli ɣur-k akked tuddsa n Leğnas Yeddukklen akken ad twalim, ad d-tefkkem rray-nwen di tedyant Taqvaylit, tadyant i yuklalen azref i wakken agdud Aqvayli ad yidir tilelli-ines am netta am yiɣerfan n umaḍal.

Tiɣri ya, attan diɣ i tmura yakk n umaḍal i wakken ad ilint ɣer tama n Tmurt Taqbaylit, i waken ad yerreẓ  lvaṭel i d-yersen fellas seg wasmi texṣer amennuɣ mgal tamharsa tafṛansist deg wass n 24/06/1857 deg umennuɣ n Icerriḍen.  

Avrid-a id yewwi Unavaḍ ar leğnas yeddukklen akked Tiddukla Tafriqt, Tiddukkla Tuṛuft akked d Tuqna n waɛraben, d ASEAN, d CEI, USA, ar Tmurt n Fransa akked OEA, ur d-yeɣli seg yigenni, ur d-yekki seg isiḍ. Id yessufɣen ɣur-s  d akken aɣref aqvayli werǧin yeqvil ad yidir ddaw azaglu d leḥekkam aveṛṛani, ama d win iɛeddan neɣ d win n wass-a.Iiḍelli tennuɣ mgal Fransa tamharsant deg iseggasen ( 1857, 1871 akked 1954-1962). Ass-a  tettnaɣ mgal tamharsa Tazzayrit, mgal lvaṭel tesεedday fellas tsertit tazzayrit n tiɛuṛṛevt i yekkaten amek ara tneɣ tinekkit-is, ara tekkes isem-is si 1962 ar ass-a.

Tmurt n Lezzayer werǧin twala Tamurt Taqvaylit akken nniḍen ma maci d taεdawt. Werǧin tnuda ad tefhem d acu tevɣa neɣ d acu tessaram. Tekkat kan a- d-tɣeṭṭel fell-as arevrav, ddel akked lvaṭel ama deg uḥric n tdamsa, ama di tsertit, tettnadi kan amek ara tt-tessenger.

Lezzayer tewwi-d i Tmurt Taqvaylit iɣevlan imeqranen, 50 n iseggasen n tuɣalin ar deffir, s useddrem, d werwayen… aya ur yelli dayen yettwasurufen ara.

D acu kan, adavu azzayri id yeṭṭefen afus n tamharsa tafṛansist  deg id-yefruri,  xas yekkat ad ireẓ Tamurt Taqvaylit, maca, tirga-s zgant teffɣent mxalfa ; deg umkan n kennu, id-temmugger d addud, tnuda tamettant, ternay as di tudert. Talakt i as-yellan d lssas, ass-a tvan-d teffukti deg wallaɣen n yiqvayliyen, tevεed  ɣef tisneslemt tenwa ad-t teẓẓu deg s Lezzayer. Di lweqt deg  tmura n ddunit kkatent ad ɣeḍlent arevrav isnislem ageraɣlan, Tamurt n Lezzayer tekkat a-s-theggi annar ideg ara yefrurex di Tmurt Taqvaylit ama s uɣerbaz, ama s wallalen n usiweḍ neɣ s tdukkliwin tisinselmin. Tewwet almi tessaweḍ ad d-tawi irevraven inselmen ɣer tudrin i wakken ad fettun, ad ḥekkun ɣef tmettant, i wakken ad rren tudrin d timeqvert i izerfan n wemdan akked talakt…

Amaktay-a d lɣella n umennuɣ s tidi akked yidim n tarwa taqvaylit yumaren  seg wasmi d-tekcem temharsa tafransist yefkan nnuva I temharsa tazzayrit  si 1962 ar ass-a.

Gar yiswiyen n umaktay-a, ad d-naf d akken yal yiwen deg maḍal, ilaq ad yissin dacu I wumi tesveṛ armi d ass-a tmurt taqvaylit deg wayen icudden ɣer tnekkit, idles, tutlayt, tawennaṭ, tadamsa akked teɣlist…

Levɣi n timunent n weɣref aqvayli maci d win id yeddan di kra tukin ar tirga n tlelli, maci d win id yeɣlin kan akka gar yiḍ d was, neɣ d ayen ara yettu yiwwas, ara yeddem waḍu. Aya dayen it izdeɣen teɣzi  n umezruy is, seg asmi d-tlul yemma-s n ddunit. d ayen , ur yezmir ḥedd a-s t yekkes, d ayen ur yezmir  ḥedd a-t yemḥu.  

Timezga n Tamurt Taqbaylit deg mezruy maci n wass-a. Tvedd annect ibedd Wedrar n Jeṛjeṛ akked Aṭlas Atelli iɣef tsenned. Ur telli temharsa, ur yelli nnkeṛ n tilin is ur yelli uzaglu si tama n yiwen adavu I yzemren  ad tt-id-iḥves neɣ a-s d-igzem avrid yessufuɣen ɣer tlelli akked timunent-is.

Werğin ad teqvel ad tevru i umennuɣ-is ɣef tlelli, ɣef izerfan-is,  akken yivɣu yili lḥal, akken yivɣu  wemdan neɣ amezruy neɣ kra yeddren, ur tqebbel ad tt-yessenger yiwen s lɛesker neɣ s tijeqqimt n tatut.

Tamurt Taqvaylit tumen laman yerṣan s wezref is ad tidir s iveddi, di tlelli, ad teqqim gar Tmura n ddunit ukkud ara d-ternu i talsa amur is di levni d usrusu n talwit.

Ɣas akka, ittunefk i yal yiwen ad iẓer d akken tanekra tefren d tin n talwit yeddan d wazalen weɣref aqvayli. Tamurt Taqvaylit id yusan gar tɣarmiwin yeğğuğğegen ɣef yiri n Wagerakal, tedder d tamnaṭ n uzemmur, azamul n tlelli d uffukti.

Ɣas ma ittwaqvel i i yal aɣref ittwarzen, neɣ ittwahersen i wakken ad irfed uzzal ɣef tlelli-s, Tamurt Taqvaylit yeẓran aya tefren ad tesres amennuɣ is di tdikelt n talwit, anda ulac tazzla n idammen.Tessaram ad-d veddem ɣer tama-s i wakken tiɣri-s ad tuɣal d amedya yakk i yerfan yekref lvaṭel, i wakken ad d-tlul tmuɣli tamaynut ara iferrun tilufa nsen s wevrid n talwit, s umeslay mačči s ccwal yesneggren timura.

D acu daɣen, ma d avrid n talwit i teḍfer Tmurt Taqvaylit, maci d tavɣest i txuṣ neɣ d tazmert ur tesɛi. D azal aɣerman swayes tumen ideg twala imal-ines. Ṭradat iɛeddan, amezruy yecfa-dacu i d tirruggza s iquvlen yeqvayliyen Iṭerkiyen (XVIe  – XIXe ) yakk d Irumyen (1830 – 1962) id yusan a-ten rren ddaw uzaglu.

I wuzzal ur tettagad ara, tezzwaray-d allaɣ, teferren ameslay n ṣṣwav. Ula di tegnitt qerriḥen i deg tesɛa azref ad terfed aveckiḍ, am tikkelt nni n tefsut taverkant, di 2001, anda ijadarmiyen izzayriyen nɣan 130 d ilemẓi, ɛeggven i levda 1200 segsen, aɣref aqvayli ibedd am yiwen n wemdan, ur yugad ur ikukra iqettalen, s yiwen n wawal i ten icqirriw : “Nekkni yemmuten yakan, ur tezmirem a-ɣ-tenɣem !” . Amek ara mlilent snat n tirga i yefreq wasif n idammen ?!

Ur nettagad lmut ur nettaggad aɛdaw. Nevɣa kan anedder di TIMUNENT, di tilelli, di talwit akked leqder n wayen si numen. Nevɣa anedder d ljiran iɣ ittqddaren, anessimɣer amɛiwen d taggmatt ger iɣerfan akk yellan deg umaḍal.

*I yreffden uzzal d iɣerfan iqeḍɛen layas zdat wid yegguman  asuter nsen d targit nsen n tmunent. Aɣref yettwawḍen,  yettsuɣun yiwen ur as-d yesli, yessawaḍ it lḥal yiwwas kan alamma yewwi avrid n ccwal is id yeqimen, avrid si yɣil a-t issufeɣ ɣer tlelli. Am akken neqqar ɣur neɣ  :

Tilelli tettwakkas-d s wawal sɣur wid yettḥessisen.

Tettwakkas-d s ccwal sɣur wid yessɛuẓẓugen,

Tettwakkas-d s wuzzal sɣur wid inekkṛen!

A-nessirem d akken Tamurt Taqvaylit, s tayett ara-s id tefkem, ur tettaweḍ ara ɣer wemnaṛ n layas s wayes ara-terwi talwit n umaḍal.

Mass,

Averreḥ ageraɣlan s wezref n wefraniman n wegdud aqvayli, ad yuɣal d tawurt n tifrat i wacḥal d imenɣi yellan neɣ id iteddun di tmura n Tefriqt akked tid n Tassit.

Ma llan wid yumnen d akken talwit ɣlayen ɣef yal tamurt d-tin n targit ur iteffeɣen ara, afraniman d win ara yekkesen acḥal d ugur deg wevrid-is

Asemni amaynut i wεiwed n levni asertageraɣlan yettwawezenen, yettwaεassen ara-d yevdun i lfayda n talsa akken ma tella.

Armi yumen weɣref aqvayli d akken avrid-id yewwi d win ara yevnun talwit, tilelli d ufukti n tdamsa i lfayda n talasa, ik id iqeddem asuter a n wafraniman ɣef  llsas n yiḍrisen igarɣlanen-agi :

1)- Arkawel n leǧnas yeddukklen,  aḍris 1, tasegrut 2 yessawalen  ɣer « asnerni gar tmura n wassaɣen n tdukli ireṣṣan ɣef leqder n wazal  d akken iɣerfan kifkif iten isεan n izerfan d wezref n wafraniman, avgas n yal yiwen seg sen i wakken ad yefk afud i talwit deg umaḍal”

2)- Leɛqed agerɣlan yeqqenen s izerfan n tdamsa n tmetti akked yidles, d Leɛqed agaraɣlan yeqqnen ɣer izerfan n ssifil akked izerfan yeqqnen ɣer tsertit, iḍrisen 1, 2 akked 3, yessuturen yakk :

« 1. Iɣerfan akken ma llan, ɣur sen azref ad sɛun leḥkem gar ifassen-nsen. Ayen id asen-yefkan azref ad fernen lqanun asertan i yefɣen fellasen, arnu ad ssalin di tlelli afukti nsen di tadmasa, di tmetti akked yedles.

  1. Iwakken ad awḍen s iswi-nsen, igduden akk zemren ad sɛun gar ifassen-nsen lerẓaq  d wayen akk id-yefka wakal nsen, mebla ma fflen i leɛqed n tdamsa n gar tmura n umaḍal yersen ɣef usaḍuf ageraɣlan d nnfeɛ i tent-yesdukklen. Yiwen ur yezmir ad yekksen i weɣref allalen n tudert is.
  2. Iwunak yestenyan leɛqed-agi, i deg llan wid isedduyen timura war timanit, akked tmura yellan s ddaw laεaya nsen, yettuḥettem fell-asen akken ad ssishlen timsal i wegdud yebɣan ad yesseddu tamurt-is s yiman-is, am akken yettuḥettem diɣ fell-asen ad qadren azref-agi akken i ires deg warkawel n Leǧnas Yeddukklen.»

3)- Aḍris wis 3 n Teɣri Tagraɣlant n Leǧnas Yeddukklen ɣef izerfan n iɣerfan Inaṣliyen id yeqqaren : «  Iɣerfan Inaṣliyen sɛan azref n wefraniman. S leqder n wezref-a i sen-yettunefken, ad d-sbedden wa ad sselḥun tasertit, tadamsa, timetti d yidles-nsen akken yeffeɣ fell-asen. »

4)- Iḍrisen yakk yellan di Teɣri Tagraɣlant n Izerfan n Wemdan, ladɣa imi ẓẓur d lvaṭel tesɛedday temharsa n lezzayer ɣef Tmurt Taqbaylit ur sɛin tilas, ur ğğin aḥric si tudert n Wegdud Aqvayli .

Mass, Amaray Amatu n Tmura n Leğnas Yeddukklen,

Nekni yessenen amennuɣ-ik ɣef talwit akked tlelli deg umaḍal, Nekni yumenen s leqdder i sen-tefkiḍ i yiḍrisen yellan d lssas n Leğnas Yeddekklen, nettkel ad-d tili tririt-ik twuta lebɣi n Weɣref Aqvayli deg uvrid n talwit i wezref is n wafraniman. Aɣref Aqvayli yessen ak tajmilt am akken i-k in yessawaḍ azul d aḥmayan annect yeḥma usirem ines n TIMUNENT.

S leqder,

Lɣerba ass n 05/04/2017

Mass, Farḥat Mhenni

SIWEL 281735 Sep 17 UTC

Laisser un commentaire